Câu chuyện xúc động lần đầu được công bố quanh bức ảnh 'Hai người lính'

Câu chuyện của phóng viên chiến trường

Ðó là khoảng cuối tháng Ba năm 1973, Hiệp định Paris có hiệu lực. Tôi - Chu Chí Thành khi ấy 29 tuổi, được cơ quan - Thông tấn xã Việt Nam (TTXVN) cử vào Quảng Trị ghi lại hình ảnh trao trả tù binh giữa quân Giải phóng và quân đội Việt Nam cộng hòa.

Một hôm, tôi đến mặt trận Long Quang, Cửa Việt thuộc xã Triệu Trạch, tỉnh Quảng Trị để tìm hiểu khu vực giáp ranh- vừa có quân đội Sài Gòn vừa có bộ đội đóng quân. Tôi nhớ, giới tuyến hai phe được phân định bởi chiếc dây thừng. Bất ngờ, tôi nhìn thấy hai phía “địch ta” vẫy nhau, những người lính cộng hòa gạt dây thừng đi sang địa phận quân giải phóng, chuyện trò rôm rả.

Một người lính trẻ Sài Gòn mặc bộ rằn ri, khỏe mạnh đẹp trai, tươi cười bắt tay cô du kích xã Triệu Trạch. Anh bộ đội đứng cạnh thân mật quàng vai anh ấy. Xung quanh, người của hai phía đều vui vẻ, hồ hởi. Thú vị ngoài sức tưởng tượng nên tôi nhanh chóng lấy nét, bấm một kiểu trung cảnh.

Ðột nhiên người lính Sài Gòn nói: Anh nhà báo, chụp cho em một kiểu với anh giải phóng đây. Tôi nghe vậy thích quá. Lúc bấm máy, tôi thực sự hồi hộp và xúc động nhận ra rằng: Ðến thời điểm những người lính Sài Gòn không muốn cầm súng nữa.

Tối về trụ sở Phân xã Quảng Trị tráng phim, thấy ảnh hiện lên rõ nét sáng sủa, tôi ngồi trong hầm viết chú thích, gửi ảnh ra Hà Nội. Chú thích hơi dài. Từ triển lãm ảnh cá nhân năm 2007, bức ảnh có tiêu đề Hai người lính.

Sau chuyến công tác, trở về Phân xã Nhiếp ảnh của TTXVN ở Hà Nội, tôi xem lại các ảnh của mình do phòng Ðịa Phương dựng makert đã biên tập xử lý, thì thấy bức chụp hai người lính không được “lưu”, cũng không được “phát”. (Lưu tức là cắt phim, đánh số đưa vào kho lưu trữ để dùng lâu dài. Phát, tức là phóng ảnh rồi chuyển phát cho các báo sử dụng ngay).

Tôi vào kho lưu trữ tìm trong đống phim bỏ đi, vẫn không thấy, tuy nhiên may mắn thấy tấm phim anh lính Sài Gòn bắt tay cô du kích. Tôi xin mấy chị tổ Tư Liệu mẩu phim, và bóc tấm ảnh mẫu Hai người lính từ maket đem về kẹp trong sổ công tác. Thực tình lúc đó chúng tôi không được phép lưu giữ tài liệu chụp bằng phim của cơ quan.

Bẵng đi mấy chục năm. Tháng 12/2007, tôi làm hai triển lãm ảnh: Những thời khắc không thể quên tại Bảo tàng Cách mạng (Hà Nội) và Ký ức chiến tranh tại Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh, TPHCM.

Hai người lính lần đầu ra mắt tại hai cuộc này, sau đó in trong sách ảnh song ngữ Việt-Anh của tôi, tiêu đề Ký ức chiến tranh (NXB Thông Tấn 2010, sau 5 năm thì tái bản). Từ đó bức ảnh được báo chí và nhiều người quan tâm.

Manh mối

Tháng 4/2015, kỷ niệm 40 năm thống nhất đất nước, một số báo viết về bức ảnh Hai người lính, và lần theo manh mối nhân vật trong ảnh.

Một manh mối họ lần đến là ông Phan Tư Kỳ, xã đội trưởng xã Triệu Trạch, Quảng Trị năm 1972-1973. Ông Kỳ xác định bối cảnh bức ảnh là nơi Trung đoàn 48 thuộc Sư đoàn 320 của ta đóng quân, với 5 đại đội thuộc 2 tiểu đoàn rải quân, chốt dọc ranh giới của quân đội hai bên, dài hơn 2km. Ông Kỳ giúp phóng viên tiếp cận nhóm cựu binh C5 (Ðại đội 5, Tiểu đoàn 2, Trung đoàn 48) từ Thạch Thất, Hà Nội vào Long Quang thăm chiến trường xưa.

Báo Tuổi Trẻ ngày 27/4/2015 viết: “Sáng 21/4,  ô tô chở cựu binh đến Long Quang, ông Kỳ mang theo bức hình đưa cho đoàn. Hơn 20 người lính C5 chuyền nhau bức ảnh và lục lại ký ức hơn bốn chục năm trước. Ai cũng nói thấy người bộ đội quen mặt nhưng không nhớ là người nào. Trưa cùng ngày, bức ảnh được những cựu binh này chuyển khắp các ban liên lạc của Trung đoàn 48 tại các tỉnh thành qua đường internet”.

Sau đó, xuất hiện hai nhân chứng của Ðại đội 5, Tiểu đoàn 2, Trung đoàn 48. Một là ông Ðỗ Bê, nguyên Ðại đội trưởng Ðại đội 5 khẳng định anh bộ đội trong ảnh là lính của mình, và ông Ðỗ Thành Chấm, cho rằng anh bộ đội đó vừa là đồng đội vừa là bạn thân ông- người thôn 2, Kim Quan, Thạch Thất, Hà Nội tên là Dương Minh Sắc, sinh 1954. Ông Sắc đã mất 6-7 năm trước. Phóng viên sau đó còn tìm gặp vợ ông Sắc.

Tóm lại bài báo Tuổi Trẻ chốt ở chỗ: Xác định được nhân vật bộ đội, người này đã qua đời ở thời bình; còn manh mối về người lính Sài Gòn thì đây: Anh thuộc Tiểu đoàn 5, Lữ đoàn 258 Thủy quân Lục chiến. Không báo nào đưa tin mới hơn.

Bất đồ ngày 10/5/2015, một người đàn ông tìm gặp cựu phóng viên chiến trường Chu Chí Thành tại nhà riêng, để ôn lại kỷ niệm ở mặt trận Long Quang, Cửa Việt năm 1973.

Ít phút ngờ ngợ, chủ nhà hỏi, và khách nhận: Ông chính là anh bộ đội trong bức ảnh Hai người lính. Như thế, giả thiết về anh bộ đội Dương Minh Sắc đã sai? Còn người lính Sài Gòn thì sao?

Câu chuyện của người lính

Qua điện thoại, cựu binh Nguyễn Huy Tạo hẹn gặp phóng viên Tiền Phong ở quán cà phê đối diện Học viện Âm nhạc Quốc gia trên phố Hào Nam, khi tôi nói muốn tìm hiểu thêm về nhân vật trong bức ảnh Hai người lính.

Sau những giao đãi, ông Tạo kể:

Năm 1973, cuộc trao trả tù binh mà anh Chu Chí Thành chứng kiến, diễn ra ở sông Thạch Hãn, còn chỗ chúng tôi đóng chốt là mặt trận Long Quang, Cửa Việt, cách sông Thạch Hãn mấy chục cây. Trước Hiệp định Paris, hai bên chiến đấu ác liệt. Trận chiến đấu cuối cùng của đại đội tôi diễn ra ở Cửa Việt, còn thị xã Quảng Trị bị quân đội Sài Gòn chiếm.

Phía quân đội Sài Gòn thường chủ động sang bên chúng tôi. Họ tỏ ra tò mò về những người lính Bắc Việt. Hồi ấy chúng tôi đều trẻ trung, đa số học xong tú tài (lớp 10 cũ) hoặc đang học đại học thì đi chiến trường.Nơi hai phía địch ta đồn trú ở Long Quang chỉ cách nhau 5 chục mét, mỗi bên cắm cờ của mình. Hiệp định Paris có hiệu lực, hai bên vui mừng ôm lấy nhau, sau đó sang nhau chơi.

Trước khi anh Thành đến, hai phía đã có một số buổi gặp gỡ chuyện trò. Phía bên kia thuộc Tiểu đoàn Trâu Ðiên, lực lượng Thủy quân Lục chiến, trên tay áo có in hình đầu con trâu; còn tôi ở Ðại đội 6, Trung đoàn 48, còn gọi là Trung đoàn Thạch Hãn.

Ðặc sản lính được mang ra đãi trong các cuộc gặp là kẹo Hải Hà, thuốc lào Tiên Lãng..., còn bọn họ có thuốc lá Ruby, sô cô la, kẹo cao su...

Tôi 20 tuổi, là Trung sĩ Tiểu đội trưởng. Anh lính Sài Gòn chụp ảnh cùng cũng trạc tuổi tôi, cũng Trung sĩ nhưng là Trung sĩ tâm lý chiến. Anh cho biết trước khi đi lính, anh là sinh viên Văn khoa Sài Gòn. Anh có nói tên nhưng rất tiếc lâu quá tôi quên mất. Việc anh chủ động đề nghị anh Thành chụp ảnh không ngẫu nhiên. Trước đó chúng tôi đã biết nhau, trò chuyện vài lần rồi.

Sau cuộc gặp mà anh Thành chụp ảnh ghi lại, có Ðoàn Văn công Quân khu 5 đến biểu diễn cho hai bên xem. Sân khấu chính của buổi diễn hướng về trận địa bên kia. Ðoàn biểu diễn một số bài, người ta chịu nghe lắm. Rồi đến tiết mục Tiếng đàn Ta-lư (của Huy Thục - DPV). Tốp nữ vừa hát vừa chỉ xuống khán giả bên kia: “Một hai ba bốn năm sáu bảy, tên lính thủy đánh bộ Mỹ kia, nó bị bắt trên rừng, bộ đội giải phóng ơi, các anh đánh hay hung...”

Không biết có phải bài hát và kiểu biểu diễn khiến phía bên kia chạm nọc, mà lập tức họ báo động rút quân về. Từ đó họ cấm quân léo hánh sang bên này. Dây thép gai được dựng lên, rào dọc giới tuyến. Chúng tôi không bao giờ gặp nhau nữa. Ngay sau sự việc, hai bên ở tư thế sẵn sàng chiến đấu.

Rồi được biết cũng vì gấp rút báo động mà lựu đạn gài của phía họ phát nổ, có lẽ do ai đó chạy chệch hướng qui định. (Lựu đạn gài là một loại vũ khí sát thương nhanh, chỉ Mỹ có còn quân ta không có). Hôm sau tôi đứng bên này hỏi vọng sang bên kia về người lính đã chụp ảnh cùng mình thì được biết anh ấy đã chết do không may vấp phải lựu đạn gài.

Gia đình tôi có 5 người đi bộ đội, tôi thuộc diện được miễn nhưng trốn bố mẹ nhập ngũ bằng được. Hơn một năm chiến đấu ở mặt trận Quảng Trị, ác liệt vô cùng, tôi bị thương và có chiến công nên tháng 4/1974 được trở ra Bắc nhập học ở Học viện Hậu cần.

Thay lời kết hay câu chuyện của phóng viên thời bình

Khi Chu Chí Thành cho tôi xem ảnh ông Nguyễn Huy Tạo mặc áo xanh, chụp với ảnh Hai người lính mà ông bấm tại nhà riêng, tôi đã thấy có những nét giống so với anh bộ đội trong ảnh. Gặp ngoài đời, trông ông còn giống hơn.

Giống nhất chính là đôi mắt. Ở tuổi 63, đuôi mắt ông Tạo so với mắt anh bộ đội tuổi 20 trong ảnh hơi xuôi, cụp xuống hơn, có lẽ là đương nhiên, nhưng khuôn mắt và ánh nhìn vẫn vậy. Vẫn chiếc mũi cao gồ lên, đường nét mũi rõ hơn trong ảnh. Nghe nói, càng có tuổi mũi người ta càng lớn ra. Cặp lông mày rậm. Quê gốc ở làng An Trạch, Hà Nội, theo cha mẹ sống hơn chục năm ở Nam Ðịnh trước khi đi bộ đội, giờ phố Hào Nam là nơi ông cư ngụ.

Hỏi Chu Chí Thành: Gặp ông Tạo, ông nghĩ bao nhiêu phần trăm ông ấy chính là anh bộ đội trong ảnh?, ông Thành đáp: Gần như chắc chắn hoàn toàn.

Trong quán cà phê phố Hào Nam, ông Tạo kể: Ðã biết bức ảnh Hai người lính từ lâu. Triển lãm của Chu Chí Thành hồi 2007 ông có xem và nhận ra mình trong bức ảnh độc đáo. “Vậy sao ông không lên tiếng khi đã biết ông Thành chủ ý tìm nhân vật của mình lâu nay, nhất là dịp 30/4 vừa rồi một số báo lại khai thác bức ảnh và còn thông tin rằng đã tìm được nhân vật bộ đội tên là Dương Minh Sắc còn người lính Sài Gòn thì chưa?”.

Ông Tạo đáp đại ý, người trong ảnh là ai không quan trọng, mặc dù nhìn bức ảnh ông thấy xốn xang nhớ lại hình ảnh hồn nhiên yêu đời, thân mật của mình và người lính phía bên kia, ngày xưa.

Ông kể, sau khi chụp bức ảnh, ông từng lo âu thấp thỏm sợ nó được đăng báo. Sợ bị đánh giá là mất lập trường, khi mà ông từ người lính đã trở thành sĩ quan Bộ Tham mưu Tổng cục Hậu cần, về hưu với hàm thượng tá năm 2005. Hiện ông vẫn rong ruổi các tỉnh, làm kinh tế cùng với anh em bạn bè, vừa vui vừa có thu nhập khá.

Dù chuyện trò cởi mở, ông Tạo vẫn tỏ ý băn khoăn: Có lẽ dăm bảy năm, chục năm nữa hẵng nên công bố tình tiết mới về bức ảnh này và luận bàn về nó. Bản thân ông cũng chưa nên xuất hiện.

Tôi nói: Thời điểm chụp bức ảnh, phía ta cũng nêu cao khẩu hiệu “Hòa hợp dân tộc” đó thôi. Ông có bi quan và thận trọng quá mức cần thiết không? Giờ đã hơn bốn chục năm đất nước thống nhất rồi, ba chục năm sau đổi mới rồi. Ông cười hồ nghi. Về người cùng khoác vai để đi vào bức ảnh “lịch sử”, ông Tạo xác định anh đã chết nhưng vẫn vài phần trăm hy vọng đó là sự nhầm lẫn.

“Ngay từ hồi ấy tôi đã không muốn anh ta chết, vì tôi còn muốn tranh luận với anh nhiều chuyện. Anh ta nói hay lắm, sinh viên Văn khoa mà. Anh ta có gương mặt rạng rỡ”.

Và: “Tôi còn nhớ anh ta nói, mỗi người dân Việt Nam mình là một hòn sỏi, không bao giờ gắn kết được với nhau. Xưa giờ là như thế. Nghe thế tôi đùa rằng cho tí xi măng là dính hết. Anh ta hỏi xi măng nào mà gắn được, tôi bảo xi măng xã hội chủ nghĩa, kiểu nói của thế hệ chúng tôi ngày đó. Anh ta cười. Về Chu Chí Thành, hồi ấy bọn tôi nhìn mà ngưỡng mộ. Cao dong dỏng, đẹp trai, đội mũ tai bèo khoác máy ảnh quá oách. Cứ ước ao bao giờ mình có được cái máy ảnh như thế mà đeo. Tác nghiệp trên trận địa thì có người đi theo bảo vệ, đi đâu toàn đi với nhân vật quan trọng”.

Người mà ông Tạo ngưỡng mộ là một phóng viên chiến trường dày dạn, từng giữ những vị trí nhất định ở TTXVN và Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam. Với 4 tấm trong loạt ảnh chụp năm 1973 ghi lại thời khắc trao trả tù binh, đón bộ đội trở về từ ngục tù Sài Gòn, ông Thành được Giải thưởng Nhà nước năm 2012. (Số nghệ sĩ đoạt giải này ở Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam cho đến nay là 21, cùng với 5 Giải thưởng Hồ Chí Minh). 

Vậy mà ông cũng phải om bức ảnh quý, cực độc của mình hơn ba chục năm mới dám công bố.

Ông  giải thích: Năm 1975 đất nước vừa thống nhất, ông được cơ quan - TTXVN cử đi học nhiếp ảnh ở Ðức, sau đó là những năm tháng bao cấp khó khăn kéo dài, ông không có thời giờ nghĩ nhiều về số phận bức ảnh của mình.

Cho đến tận năm 2007 làm triển lãm lần đầu và cũng cảm thấy giờ mới là thời điểm thích hợp - đời sống kinh tế, không khí chính trị xã hội khác trước nhiều, ông mới đưa bức ảnh Hai người lính ra công chúng và mong gặp lại các nhân vật trong ảnh - những người mà ông cho rằng mình còn mắc nợ.

Thời gian chữa lành mọi vết thương, nhưng số phận bức ảnh "Hai người lính", số phận các nhân vật và tâm sự của người trong cuộc gợi một nỗi buồn chiến tranh sâu thẳm, đâu dễ nguôi ngoai dù hòa bình Ðã đến từ hơn 40 năm trước.

Tháng 4/2015 khi Hai người lính một lần nữa được báo chí quan tâm, có cặp vợ chồng nhà báo người Ðan Mạch đã hỏi Chu Chí Thành một câu theo ông là rất sâu sắc: “Giả sử hai người lính đó đều chết vào tháng Tư năm 1975 thì ông nghĩ sao”.

Ông Thành trả lời: “Nếu vậy tôi rất tiếc. Vì họ từng được hưởng giây phút hòa bình đầu tiên, được khoác vai nhau. Trong lòng tôi và cả họ lúc ấy đều không nghĩ có thể chết vì bom đạn nữa”.

Hôm nay, ông Tạo cũng nói: “Bức ảnh đưa tôi trở lại những ngày không thể quên, đó là thời khắc ngừng chiến hiếm hoi, những ngày hòa bình đầu tiên khi những người lính dần nguôi căm hờn, thù địch…”.

Có điều, ông đã phải ngắm kỷ vật của mình trong âm thầm quá lâu.

Nguyễn Huy Tạo mời phóng viên Tiền Phong và cựu phóng viên TTXVN nhằm dịp thuận lợi thì giao lưu với đồng ngũ của ông, họ vẫn thường gặp nhau và có nhiều việc để làm cho Hội những chiến sĩ thành cổ Quảng Trị của họ.

“Mà là chiến sĩ thành cổ Quảng Trị đích thực. Không phải như nhiều người không hề chiến đấu ở đó nhưng lại mạo nhận”- ông nói.

Tôi chưa gặp những người đồng ngũ đó của ông nên chưa dám xác quyết hoàn toàn những điều ông kể. Chẳng hạn, có đúng người lính Sài Gòn kia đã chết, lại còn chết trong tình huống nhạy cảm liên quan đến một bài hát?

Trí nhớ của một thương binh có tuổi có phản lại ông chút nào trong câu chuyện hơi nhiều tình tiết của 43 năm trước? Chẳng từng có hơn một người xác nhận cựu binh Dương Minh Sắc mới là nhân vật trong ảnh còn gì?

Người lính Sài Gòn trong ảnh, gương mặt sáng sủa, trẻ trung đầy sức sống. Từng là sinh viên Văn khoa. Tác giả bức ảnh trước khi làm phóng viên chiến trường, cũng là sinh viên Văn khoa như anh. Tôi- phóng viên thời bình tuy hồi bé tí từng nếm mùi bom đạn mùa Giáng sinh 1972 ở Thủ đô - là đồng môn khoa Ngữ văn Ðại học Tổng hợp Hà Nội của ông Thành.

Hai người lính trong ảnh giờ còn một, may mà còn một. Hai người lính không hề là bức ảnh lưu niệm hoặc báo chí bình thường mà cực kỳ giá trị! Nhưng có bao nhiêu người nghĩ như ông Tạo, rằng cho đến tận thời điểm này vẫn chưa thích hợp để bàn về bức ảnh như thế?

Cựu binh Nguyễn Huy Tạo, nhân vật trong bức ảnh "Hai người lính" có nguyện vọng gặp lại đồng đội ở C6, D2, E48, F320b từng chiến đấu ở chốt giáp ranh Long Quang, Cửa Việt năm 1973. Ðồng đội còn nhớ Tiểu đội trưởng Nguyễn Huy Tạo, xin liên lạc số ÐT: 0934519453.

Video: Xúc động nghe lại "Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến" của Chủ tịch Hồ Chí Minh