Thần dược “nàng tiên cá”?
Bò biển là một trong số những loài động vật biển hiếm hoi có vú và biết cho con bú giống như người nên thường được dân biển gọi là “nàng tiên cá”. Còn các nhà khoa học gọi bò biển là con Dugong. Dugong trong tiếng Ấn Độ có nghĩa là “người con gái đẹp”. Bò biển có thời gian mang thai lên đến 13 tháng 10 ngày, mỗi lần hạ sinh một con. Con 18 tháng mới ngừng bú. Bò biển trưởng thành có thể dài tới 3 mét và nặng khoảng 600 – 700kg.
Chúng có đặc tính thường bơi trong tầng nước sâu 2 – 10 mét, nhưng không thể lặn lâu trong nước, mà cứ 1 – 2 phút lại ngoi lên vài giây để thở và phát ra âm thanh nghe giống như tiếng hú. Ngư dân đi biển nói những ai may mắn nghe được tiếng hú của bò biển thì y như rằng chuyến đi đầy tôm cá. Hiện bò biển được xếp vào loài cực kỳ nguy cấp, có nguy cơ tuyệt chủng.
Ở Việt Nam, vùng biển ở Côn Đảo và vùng biển Hàm Ninh (Phú Quốc, Kiên Giang) đều có thảm cỏ biển. Hai nơi này giống như “mái nhà chung” để bò biển lui tới sinh sống, tồn tại hàng mấy trăm năm qua. Theo một tài liệu được Khu Bảo tồn thiên nhiên biển Phú Quốc dẫn nguồn từ kết quả điều tra của Quỹ quốc tế về bảo vệ thiên nhiên (WWF), Việt Nam còn khoảng 100 con bò biển.
Trong đó, vùng biển Côn Đảo có khoảng 10 con, còn lại là ở vùng biển Phú Quốc. Ngoài Việt Nam, bò biển có mặt ở một số quốc gia như Úc, Philippines, Campuchia… số lượng khoảng 100.000 con. Cuối năm 2015, Tổ chức bảo vệ động vật hoang dã thế giới đã phối hợp với Khu bảo tồn biển Phú Quốc tổ chức ngày hội bảo vệ bò biển nhằm kêu gọi cộng đồng chung tay bảo vệ loài động vật biển quý hiếm này.
Con bò biển.
Ông La Minh Quán (sn 1939) cho biết mình là thế hệ thứ 3 trong gia đình làm nghề biển ở làng chài Hàm Ninh. Những năm đầu sau giải phóng, ông là phó chủ tịch kiêm trưởng Công an xã Hàm Ninh, mãi đến năm 1993 mới nghỉ hưu. Ông nói dân chài ở đây ít ai gọi là bò biển là “nàng tiên cá”, mà gọi “nàng” là cá cúi. Cá cúi thường sống đơn độc ở những vùng nước sạch, yên tĩnh có nhiều thảm cỏ biển. Thức ăn ưa thích của cá cúi là cỏ biển – một loại cỏ mọc thành từng thảm có lá rất giống với lá tre.
Năm 2007, tỉnh Kiên Giang thành lập Khu bảo tồn biển Phú Quốc có diện tích mặt nước được xác lập vào khoảng 26.863ha, bao gồm 2 vùng nằm ở phía Nam đảo và Bắc đảo kéo dài từ xã Hàm Ninh đến xã Bãi Thơm. Nơi đây có thảm cỏ biển rộng lớn, khoảng 10.600ha, được ghi nhận có đàn bò biển sinh sống.
Thảm cỏ biển ở đây có mật độ khá dày, ngày trước đã từng bị các ghe giã cào hủy hoại trong quá trình khai thác thủy sản. Nơi đây cũng được cho là hướng di chuyển qua lại của đàn bò biển từ Phú Quốc sang vùng biển giáp với Campuchia – quốc gia bảo tồn loài động vật biển này nghiêm ngặt hơn cả Việt Nam.
Thường thì ngư dân đôi lúc vô tình bắt được bò biển bằng lưới. Do đặc tính của chủng loài nên hầu hết chúng bị chết trước khi đưa lên tàu và được ngư dân xẻ thịt trước khi đưa vào bờ, nhằm dễ lưu giữ và “qua mặt” sự kiểm soát rất nghiêm ngặt của đồn biên phòng. Thịt con bò biển trông giống như thịt heo rừng, nấu chuối, nấu lẩu ăn giống như thịt cá mập. Ở làng chài Hàm Ninh, hầu như ngư dân đi biển lâu năm ai cũng có đôi lần thử qua thịt bò biển.
Anh Minh Hoàng, một ngư dân ở làng chài khẳng định, trước khi có lệnh cấm đánh bắt của nhà nước, ngư dân làng chài đi biển thường bắt được loài vật này. Ngày trước, ngư dân mang bò biển về xẻ thịt công khai như xẻ một con heo. Sau khi các bộ phận của chúng được chế biến, phần còn lại là bộ da được đem phơi vài nắng cho “héo” rồi treo trên bếp để dành nấu lẩu, luộc ăn từ từ.
Trước khi có lệnh nghiêm cấm đánh bắt bò biển, thịt của chúng có giá chừng 200.000 – 400.000 đồng/kg. Mấy năm gần đây, lệnh cấm được ban hành, giá trị thương phẩm của chúng được đẩy lên quá mức, dao động từ 800.000 đồng – 1.000.000 đồng/kg thịt nhưng không phải thèm ăn là có mà phải đặt hàng.
Nhiều thông tin còn cho rằng, tất cả các bộ phận trên cơ thể bò biển đều là thuốc và tôn lên hàng thần dược, có khả năng trị tà cho trẻ con nên được nhiều người lùng mua rất dữ. Cặp nanh của bò biển có cấu trúc giống như ngà voi nên cũng gây ra nhiều sóng gió trên thị trường. Cặp nanh của con bò biển trưởng thành có giá lên đến cả trăm triệu đồng.
Còn xương của chúng được dân gian lưu truyền dùng điều trị viêm xoang mãn tính, trị nhức răng, xưng hàm, trị hạ sốt cho trẻ con… rất công hiệu. Nhưng theo người viết tất cả chỉ là những lời đồn đoán mang tính trục lợi của các con buôn, vì cho đến giờ chưa có y văn nào khẳng định dược tính của nó.
Bị khai thác đến cạn kiệt
Ông Phan Thanh Lâm, một người có đến 16 năm công tác trên đảo Phú Quốc, tỏ ra xót xa khi tài nguyên nằm sâu trong lòng biển xa xôi như loài bò biển mà còn bị con người khai thác đến cạn kiệt. Ông dành cả buổi sáng để đưa chúng tôi đi quanh đảo và chỉ cho những tấm biển cảnh báo được Ban quản lý khu Bảo tồn thiên nhiên Phú Quốc dựng lên tại cửa sông thị trấn Dương Đông và ở nhiều đường phố trên đảo.
Ông nói không thể đổ lỗi cho tất cả du khách đến Đảo Ngọc với mục đích thưởng thức món ngon, của lạ, hay những ai có “thói quen ẩm thực hoang dại”. Nhưng có một điều chắc chắn rằng, chính sự thiếu ý thức của con người đã đẩy loài động vật biển này đi đến chỗ tuyệt diệt. Rất có thể trong một khoảng thời gian không xa nữa, du khách đến Phú Quốc chỉ còn nghe nhắc đến loài bò biển giống như nhắc đến một truyền thuyết xa xưa. Khi ấy, để tận mắt nhìn thấy chúng, chỉ còn có một cách duy nhất là vào Bảo tàng Cội Nguồn trên Đảo Ngọc để nhìn những bộ xương khô trưng bày trong tủ kính.
Một bộ xương của Bò Biển đang được lưu giữ tại bảo tàng Cội Nguồn trên đảo Phú Quốc, Kiên Giang.
Một cựu cán bộ trên đảo khi trao đổi với chúng tôi thì cho rằng, nhiều khi ngư dân không cố tình bắt “nàng”, giết “nàng” mà do trong lúc di chuyển “nàng” bị vướng phải lưới, đến khi ngư dân phát hiện thì “nàng” đã chết. Ngư dân bèn xẻ thịt và tìm cách đưa vào bờ tiêu thụ. Nhưng vẫn còn nhiều ngư dân đang đánh bắt trái phép loài động vật quý hiếm này một cách âm thầm, lén lút. Trên biển cả mênh mông, không thể đổ lỗi cho những người có trách nhiệm quản lý, hay kiểm soát. Tất cả đang chờ mong vào ý thức tự giác của con người.
Bình luận