Từ mô hình hợp tác xã, phụ nữ Dao 'đánh thức' giá trị chè Shan Tuyết

Dưới những tầng mây bảng lảng của xã Hồng Thái (tỉnh Tuyên Quang), nơi những gốc chè Shan Tuyết cổ thụ lặng lẽ bám rễ vào đá núi suốt hàng trăm năm, một cuộc chuyển mình âm thầm nhưng bền bỉ đang diễn ra.

Ở trung tâm của sự đổi thay ấy là HTX Sơn Trà - không chỉ là câu chuyện về hồi sinh một loại nông sản quý, mà còn là hành trình khẳng định vai trò ngày càng rõ nét của phụ nữ trong phát triển kinh tế, giảm nghèo bền vững và xây dựng cộng đồng vùng cao.

Có thời điểm, cây chè Shan Tuyết ở Hồng Thái chỉ được hái để uống trong nhà. Thậm chí, nhiều hộ còn chặt bỏ những cây chè cổ thụ để bán làm củi, bởi cái nghèo đeo bám, bởi chưa ai nhìn thấy giá trị kinh tế thực sự của những búp chè mọc giữa mây ngàn. Vùng lõi nghèo Na Hang (cũ) loay hoay tìm hướng đi cho cây chè, nhưng chưa thành công.

Bước ngoặt đến khi HTX Sơn Trà ra đời từ một tổ hợp tác nhỏ với 7 thành viên vào năm 2014. Đến nay, HTX phát triển lên 20 thành viên, quản lý vùng nguyên liệu 64 ha chè, trong đó có 29 ha chè cổ thụ hàng trăm năm tuổi và 35 ha chè trồng trên 20 năm. Từ chỗ bị xem nhẹ, cây chè Shan Tuyết đã trở thành "cây chủ lực", góp phần đưa xã Hồng Thái về đích nông thôn mới năm 2020 và giúp hàng trăm hộ đồng bào Dao thoát nghèo bền vững.

Điểm khác biệt nổi bật của HTX Sơn Trà nằm ở vai trò trung tâm của phụ nữ trong toàn bộ chuỗi giá trị. Ở đây, phụ nữ không chỉ là lao động phụ trợ, mà là lực lượng chính tham gia chăm sóc, thu hái, chế biến và cả quản lý, điều hành HTX.

Trong sản xuất chè hữu cơ và chè cao cấp, khâu thu hái đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên nhẫn và tuân thủ nghiêm ngặt kỹ thuật "1 tôm 1 lá" hoặc "1 tôm 2 lá". Đây chính là thế mạnh của lao động nữ. Họ kiên trì giữ đúng quy trình, tuân thủ nguyên tắc "3 không": không sâu bệnh, không thuốc bảo vệ thực vật và phân hóa học, không pha tạp hay ướp hương liệu - nền tảng để HTX xây dựng thương hiệu chè sạch, chè hữu cơ đạt chuẩn OCOP và xuất khẩu.

Sau thu hái, phụ nữ tiếp tục đảm nhiệm các khâu sơ chế, sao, vò, sấy chè. Dù HTX đã đầu tư máy móc hiện đại, nhưng sự khéo léo, cảm nhận tinh tế về nhiệt độ, độ ẩm và hương vị của người phụ nữ vẫn là yếu tố quyết định chất lượng cuối cùng của mỗi mẻ trà. Chính đôi bàn tay cần mẫn ấy đã tạo nên hương thơm thanh khiết, vị ngọt hậu đặc trưng của chè Shan Tuyết Hồng Thái.

Không dừng lại ở sản xuất, nhiều phụ nữ tại HTX Sơn Trà còn tham gia các vị trí quản lý quan trọng. Họ là những người tiên phong thay đổi tư duy sản xuất, mạnh dạn chuyển sang mô hình hữu cơ, liên kết theo chuỗi giá trị, chủ động tìm kiếm thị trường và đưa sản phẩm lên các nền tảng thương mại điện tử.

Sự tham gia sâu rộng của phụ nữ đã tạo ra những chuyển biến căn bản trong đời sống cộng đồng người Dao ở Hồng Thái. Khi có thu nhập ổn định từ chè, phụ nữ không chỉ nâng cao vị thế trong gia đình mà còn chủ động hơn trong các quyết định kinh tế, giáo dục con cái và tham gia hoạt động xã hội. Bình đẳng giới không còn là khái niệm xa vời, mà hiện diện trong từng nương chè, từng buổi họp HTX.

HTX Sơn Trà hiện liên kết với hơn 130 hộ dân, thu mua mỗi năm trên 100 tấn chè tươi. Mô hình sản xuất - tiêu thụ theo chuỗi giúp người dân yên tâm về đầu ra, ổn định thu nhập quanh năm. Đặc biệt, việc phụ nữ làm chủ kỹ thuật và quy trình đã góp phần bảo vệ rừng chè cổ thụ - tài nguyên chung của cộng đồng, gắn sinh kế với bảo tồn môi trường.

Song song với sản xuất, phụ nữ Hồng Thái còn tham gia phát triển du lịch sinh thái và du lịch cộng đồng. Họ hướng dẫn du khách trải nghiệm hái chè, sao chè thủ công, giới thiệu văn hóa Dao, tổ chức homestay và dịch vụ ẩm thực bản địa. Những hoạt động này không chỉ tăng thu nhập mà còn giúp gìn giữ bản sắc văn hóa, từng bước loại bỏ hủ tục lạc hậu, xây dựng đời sống văn hóa tiến bộ.

Trong bối cảnh chuyển đổi số nông nghiệp, HTX Sơn Trà đã mạnh dạn đưa sản phẩm lên website, mạng xã hội và các sàn thương mại điện tử. Nhiều phụ nữ trở thành "người bán hàng số", học cách chụp ảnh, giới thiệu sản phẩm, giao tiếp với khách hàng ở xa. Nhờ đó, chè Shan Tuyết Hồng Thái không chỉ tiêu thụ trong tỉnh mà còn vươn ra các thị trường lớn, từng bước tiếp cận tiêu chuẩn quốc tế.

Doanh thu HTX tăng trưởng liên tục, từ 900 triệu đồng năm 2018 lên 4,7 tỷ đồng năm 2023 và dự kiến đạt 5 tỷ đồng năm 2025. Thành quả ấy đến từ sự kết hợp hài hòa giữa bảo tồn giá trị truyền thống và ứng dụng khoa học - công nghệ hiện đại, trong đó phụ nữ đóng vai trò không thể thay thế.

Câu chuyện của HTX Sơn Trà không chỉ là sự hồi sinh của cây chè Shan Tuyết, mà còn là minh chứng cho nội lực của cộng đồng người Dao khi được trao cơ hội và được dẫn dắt đúng hướng. Từ những gốc chè từng bị chặt làm củi, hôm nay người dân đã biết trân trọng và gọi tên chúng bằng niềm tự hào. Từ những gia đình nghèo quanh năm lo bữa ăn, nay đã tự tin sản xuất theo tiêu chuẩn hữu cơ, bán hàng trực tuyến và đón du khách trong chính ngôi nhà của mình.

Ở trung tâm của hành trình ấy là hình ảnh những người phụ nữ Dao bền bỉ, lặng lẽ nhưng mạnh mẽ. Họ không chỉ làm chè, mà đang làm nên sự đổi thay cho gia đình, cộng đồng và cả vùng núi phía Bắc. HTX Sơn Trà không chỉ là mô hình kinh tế tập thể thành công, mà còn là biểu tượng cho vai trò của phụ nữ trong phát triển bền vững, giảm nghèo và xây dựng tương lai từ những giá trị bản địa.