GS Hoàng Tụy: “Tôi chưa học đại học 1 ngày đúng nghĩa”

Năm 2011 là một năm đầy ý nghĩa với giáo sư Hoàng Tụy khi ông vinh dự được nhận giải thưởng Constantin Caratheodory, giải thưởng dành cho người xuất sắc có cống hiến căn bản cho lý thuyết, lập trình và ứng dụng trong lĩnh vực tối ưu toàn cục.

Với vị trí là người đặt nền móng, cha đẻ của toán học tối ưu toàn cục, ông là người đầu tiên trên thế giới nhận giải thưởng danh giá mang tên nhà toán học lừng danh người Đức (gốc Hy Lạp) này. Những ngày đầu xuân, vị giáo sư đã ngoại bát tuần như trẻ lại khi nhớ về những dấu ấn không thể nào quên trong cuộc đời ông.

Từng giẫm vỏ chuối... vì môn chính tả

Tuổi thơ với Hoàng Tuỵ là những tháng ngày gian khổ ở mảnh đất xứ Quảng khô cằn và nghèo khó. Nhà đông con, nhưng bố ông lại mất sớm, khi cậu bé Tuỵ mới vừa 4 tuổi và dưới ông là hai người em, một em mới 2 tuổi, một em vẫn còn trong bụng mẹ.

Mất đi trụ cột gia đình, trách nhiệm kinh tế được dồn lên vai người anh cả khi đó đang là giáo viên trung học. Nhưng rồi anh trai Hoàng Tụy cũng bị cho thôi việc vì tham gia phong trào yêu nước. Một mình mẹ ông lại phải bươn chải để chăm lo cho mười mấy miệng ăn trong gia đình. Cái nghèo vẫn đeo đuổi, các anh của ông đi làm ăn tứ xứ. Hoàng Tuỵ cũng hết vào Nha Trang theo anh thứ 2, khi ông mới 6 tuổi, lại xuôi Sài Gòn ở cùng anh cả, rồi sau đó lại về quê Quảng Ngãi. Cứ học chỗ nay chỗ ấm chân đã phải đổi sang chỗ kia, nhưng là người sáng dạ nên Hoàng Tuỵ vẫn mấy khó khăn để bắt kịp bạn bè.

Nhớ lại thời thơ ấu, khuôn mặt của vị giáo sư ở tuổi 84 bỗng rạng ngời bởi bao kỷ niệm nối tiếp ùa về. Ông bảo: "Tôi cũng từng thi trượt đấy, khi mới học lớp 2". Ngày đó bậc tiểu học học 6 năm, học xong ba năm đầu thi lấy bằng yếu lược, hết ba năm sau thi bằng tiểu học. Dù khi đó, Hoàng Tuỵ mới học hết lớp 2 nhưng thấy em trai thông minh, học giỏi, anh trai của ông đã khuyến khích ông thi vượt 1 năm để lấy bằng yếu lược.

Thế nhưng cú đột phá, đốt cháy giai đoạn này của ông không thành. Ông "giẫm vỏ chuối" trong kỳ thi bởi môn học tưởng như dễ nhất làõ môn chính tả (thời đó, gọi là môn ám tả). Ông cười hỉ hả: "Tôi vẫn nhớ đề thi khi đó là bài viết tả hai con đường. Một con đường rộng rãi thênh thang và một con đường quanh co khúc khuỷu. Tôi chịu, không biết viết chữ khuỷu như thế nào. Thế là trượt!".

Lần đầu tiên và duy nhất trong đời thi trượt, nhưng nó lại mở ra cho ông một hướng đi mới: Học nhảy cóc, vượt cấp. Và Hoàng Tuỵ có lẽ là một trong số ít người học nhảy lớp nhiều nhất Việt Nam. Việc học nhảy cóc bắt đầu từ bậc trung học, khi đang học năm thứ 3 ở trường Quốc học Huế, một ngôi trường nổi tiếng nhất miền Trung lúc bấy giờ. Hoàng Tuỵ khi đó đã là một cái tên rất nổi tiếng về thành tích học tập, được nhận học bổng toàn phần của trường, được ở ký túc xá miễn phí và mỗi tháng lĩnh tới 12 đồng Đông Dương (trong khi ăn cơm cả tháng chỉ hết có 3 đồng, một bát phở ngon cũng chỉ có 3 xu).

Học ở một ngôi trường danh tiếng với suất học bổng cao là mơ ước của biết bao nhiêu người, nhưng vì sức khoẻ yếu, Hoàng Tuỵ đành làm một việc khá ngược đời là xin ra học trường tư. "Khi chuyển sang trường mới, ban đầu tôi định học vượt một năm, đó là năm cuối để thi lấy bằng thành chung (tương đương với hết bậc trung học cơ sở) để vào thẳng năm thứ nhất bậc tú tài. Nhưng anh tôi khuyên nên bỏ luôn cả năm nhất. Thế là tôi vào học thẳng năm thứ hai", Giáo sư Hoàng Tuỵ kể.

Dù ngày đầu vào học, mức điểm của ông chỉ đạt 6/20 điểm, nhưng sau vài ba tháng, Hoàng Tuỵ đã kịp trang bị cho mình kiến thức của cả hai năm nhảy cóc, đuổi kịp bạn bè trong lớp và đỗ cao trong kỳ thi tú tài phần 1. Thi xong, thay vì học tiếp một năm, ông lại khăn gói về quê rồi tự học, tự đăng ký thi theo diện thí sinh tự do kỳ thi tú tài phần 2. Một kết quả ít ai ngờ là dù không thầy, không trường lớp, ông vẫn đỗ đầu trong kỳ thi này. Không chỉ tự học chương trình phổ thông, ông còn tự học luôn cả chương trình đại học.

Say mê với toán nhưng ở Việt Nam khi đó, chưa có trường có bậc học cao hơn (trường Cao đẳng Khoa học đã giải thể), ông phải vừa dạy ở Bình Định, vừa mua sách về tự học. Năm 1951, được tin ngoài Việt Bắc thành lập trường đại học, ông vội vã xin nghỉ dạy, khăn gói đi bộ từ Bình Định vượt Trường Sơn ra Bắc để tầm sư học đạo.

Đi ròng rã mấy tháng trời, nhưng ra đến nơi, ông lại được thứ trưởng Bộ Giáo dục khi đó là ông Nguyễn Khánh Toàn cho biết trường ông định học không thành lập nữa. Trò chuyện và nể phục với khối kiến thức của Hoàng Tuỵ, vị thứ trưởng Bộ Giáo dục đã lập tức điều ông sang dạy trường Trung cấp Sư phạm được đặt nhờ bên đất bạn ở Nam Ninh (Trung Quốc). Thế là từ vị trí người học, ông chuyển sang làm thầy.

Tại Nam Ninh, những cuốn sách toán học của Nga lại làm ông say mê. Lần mò từng chữ vì không biết tiếng, Hoàng Tuỵ đã tự trang bị cho mình không chỉ tiếng Nga mà cả kiến thức toán học ở trình độ đại học. Có lẽ vì thế, năm 1957, khi được cử sang Nga bồi dưỡng kiến thức 1 tháng, ông đã được giữ lại để làm luôn bằng tiến sĩ. Tính ra trong cuộc đời mình, ông chưa hề một ngày học đại học đúng nghĩa.

Kể về thời cắp sách của mình, Giáo sư Hoàng Tuỵ bảo, ông có may mắn là được học với rất nhiều người thầy nổi tiếng. Ở bậc tiểu học, đó là các thầy Lê Trí Viễn - giáo sư văn học hàng đầu Việt Nam, thầy Khương Hữu Dụng - một nhà thơ nổi tiếng. Với sự giúp sức của những người thầy đầy tài năng ấy nên dù là một cậu học trò nghèo ở một ngôi trường quê, Hoàng Tuỵ vẫn đỗ cao vào trường Quốc học Huế, nơi chỉ dành cho những học sinh xuất sắc nhất miền Trung.

Ở bậc trung học, ông lại được học thầy Hoài Thanh, nhà phê bình văn học kiệt xuất của thế kỷ XX. Có lẽ, cũng ít ai ngờ một Giáo sư toán học hàng đầu như Hoàng Tuỵ lại từng là một học sinh giỏi văn nhất lớp, là học trò cưng của nhà phê bình văn học nổi tiếng Hoài Thanh. Trong khi bạn bè chỉ mơ ước được điểm 7 của thầy thì các bài văn của trò Tuỵ thường ở ngưỡng “miễn cạnh tranh” là 8, 5 điểm. "Khi ấy, thầy Thanh đang soạn cuốn Thi nhân Việt Nam và ông cũng cứ nghĩ tôi sẽ theo nghiệp văn", Giáo sư Hoàng Tuỵ chia sẻ. 

"Được vinh danh, tôi lại thấy cay đắng"

Đang say sưa với những tháng ngày niên thiếu, giáo sư bỗng chùng giọng khi được hỏi về giải thưởng quốc tế Constantin Caratheodory mà ông vừa được nhận. ông buồn bã trải lòng: "Khi nhận giải thưởng này, tôi không ngạc nhiên vì những đóng góp của tôi cho ngành toán tối ưu đã được mọi người thừa nhận. Điều này cũng không mang lại cho tôi nhiều vinh dự mới. Trái lại, nó khiến tôi buồn hơn. Buồn vì Việt Nam chính là nơi có những đóng góp cơ bản, sơ khai nhất cho toán học tối ưu toàn cục và trải qua 40 năm, nó đã được áp dụng khá rộng rãi ở nhiều nước trên thế giới. Trong khi đó ở Việt Nam, mặc dù chúng tôi đã có nhiều cố gắng vận động nhưng vẫn không được ủng hộ. Tôi đã không làm được gì và cảm thấy hơi cay đắng".

Công trình khoa học đã làm nên tên tuổi ông từ nhiều thập niên trước (năm 1964) là phương pháp giải nhiều bài toán tối ưu toàn cục, được giới toán học quốc tế gọi là "Lát cắt Tụy" (Tuys cut). Đây được coi là cột mốc đầu tiên đánh dấu sự ra đời của chuyên ngành toán học Lý thuyết tối ưu toàn cục. Cuốn sách toán tiếng Anh do Giáo sư Hoàng Tụy viết chung với Giáo sư người Đức Reiner Horst nhan đề Global Optimization - Deterministic Approches (Tối ưu toàn cục - tiếp cận tất định) được nhiều nhà nghiên cứu đánh giá là cuốn kinh thánh của chuyên ngành tối ưu toàn cục.

Kể về sự ra đời của công trình này, Giáo sư Tuỵ cho biết: "Những năm 60 của thế kỷ trước, nước ta có phong trào các nhà khoa học đi vào thực tế. Lúc đó các anh em làm toán rất lúng túng vì không biết phải làm cách nào. Tôi đã suy nghĩ và phát kiến ra vận trù học và  đây là một ngành khoa học dùng phương pháp tối ưu để phân tích tìm ra được những giải pháp tốt nhất trong nhiều tình huống.

Khi đó, sáng kiến này được áp dụng đầu tiên vào ngành giao thông vận tải. Những xe tải đi lại để trả hàng, trong hành trình, có rất nhiều đoạn xe tải phải đi không để đến nơi lấy hàng. Muốn tận dụng khoảng thời gian lãng phí đó, chúng tôi đã tính toán để điều hành các xe rút bớt được quãng đường đi không, tiết kiệm được rất nhiều. Chính trong thời gian làm công tác vận tải, tôi đã nảy ra một bài toán gọi là "quy hoạch lõm". Hồi đó cũng rất may mắn, tôi đã đề xuất được một phương pháp giải, đó là bài toán đầu tiên về tối ưu toàn cục”.

Mặc dù đạt được thành tựu lớn nhưng do những hiểu lầm và mâu thuẫn quan điểm, những công trình khoa học của ông đã không được ứng dụng rộng rãi. Ông cho biết: Trước khi mất khoảng 2 tháng, Hồ Chủ Tịch đã gọi ông đến gặp và đề nghị ông hãy cố gắng nghiên cứu và vận dụng vận trù học. Tuy nhiên, sau khi Bác mất, mọi việc lại dang dở vẫn do những mâu thuẫn về quan điểm, tư tưởng.

Giáo sư Hoàng Tuỵ chia sẻ, điều khiến ông vẫn tin tưởng và đứng vững chính là sự ủng hộ của Bác, của những vị lãnh đạo Đảng và Nhà nước như Tổng Bí thư Lê Duẩn, Thủ tướng Phạm Văn Đồng cũng rất ủng hộ quan điểm của ông và đề nghị lập một viện nghiên cứu riêng giao cho ông phụ trách. Tuy nhiên, những chỉ đạo ấy vẫn không trở thành hiện thực. "Mình lập ra một ngành học, nước ngoài phát triển được, dùng được, ứng dụng được, nhưng ở trong nước không được ủng hộ, thậm chí không được đánh giá tốt nên tôi thấy rất buồn", Giáo sư Hoàng Tuỵ chia sẻ.

Bất chợt, ông trở nên trầm lắng như một nhà hiền triết: "Nếu có gì có thể nói là kinh nghiệm cho người trẻ thì theo tôi, phải có một đam mê thực sự, có mơ ước và luôn luôn cố gắng thực hiện mơ ước ấy, dù hoàn cảnh khó khăn, có rủi ro. Thứ hai là phải có niềm tin. Đó là phẩm chất rất quan trọng của người làm khoa học, phải tin việc mình làm không vô ích".

Đó có lẽ chính là bí quyết để ông vẫn sống, vẫn làm việc hết mình, đầy nhiệt huyết, cho dù đã từng không được ủng hộ. Cái tên Hoàng Tuỵ vì thế, nói như Giáo sư Hàm Châu: "Đã nổi tiếng trên trường khoa học quốc tế còn hơn cả ở Việt Nam". Năm 1997, nhân dịp ông tròn 70 tuổi, một cuộc hội thảo để vinh danh ông đã được tổ chức ở Thụỵ Điển.