Quan phụ chính đại thần Tôn Thất Hân sinh năm 1854 tại xã Lại Thế, tổng Đường Anh, huyện Phú Vinh, phủ Thừa Thiên (nay thuộc xã Phú Thượng, huyện Phú Vang). Ông xuất thân trong gia đình Tôn Thất nhà Nguyễn, vốn thuộc hệ 5 của dòng chúa Hiền - Nguyễn Phúc Tần.
Vào năm Tự Đức thứ 32 (1879), Tôn Thất Hân tốt nghiệp trường Quốc Tử Giám rồi vào làm chức hậu bổ tại ty Án sát sứ tỉnh Quảng Nam. Sau đó, với khả năng của mình, ông được bổ nhiệm lên tri huyện rồi sau đó là tri phủ (1888).
Ông được đánh giá là vị quan thanh liêm và mẫn cán, luôn chăm lo cho đời sống của dân. Nhờ vậy mà đường công danh của Tôn Thất Hân thăng tiến rất nhanh và suôn sẻ. Lần lượt từ năm 1891 đến năm 1906, ông đảm nhận các chức vụ lang trung, án sát Hà Tĩnh… cho đến chức tổng đốc An Tĩnh (Nghệ An và Hà Tĩnh).
Vào năm Thành Thái thứ 8 (1906), ông được triệu về kinh làm thượng thư bộ Hình và sung vào Cơ mật viện.
Một năm sau, vào năm 1907, vua Thành Thái dưới áp lực của Pháp buộc phải thoái vị và nhường ngôi cho hoàng tử Vĩnh San lúc đó mới 8 tuổi, tức vua Duy Tân. Do vua còn nhỏ tuổi nên Phủ Phụ chánh lập tức được thành lập. Đây là cơ quan quyền lực cao nhất giúp vua cai trị đất nước. Phủ Phụ chánh khi đó gồm 6 phụ chánh đại thần là sáu thượng thư, trong đó có Tôn Thất Hân.
Vua Duy Tân sau đó tỏ rõ là vị vua yêu nước, cùng Trần Cao Vân và Thái Phiên mưu sự chống Pháp. Do chuyện bại lộ, vua Duy Tân bị phế truất. Người nối ngôi là Khải Định. Vì vua Khải Định đã trưởng thành nên Phủ Phụ chánh bị bãi bỏ, Tôn Thất Hân được bổ nhiệm vào Cơ mật viện trở lại. Về sau ông đạt đến vị trí đứng đầu viện này.
Đến năm 1923, Tôn Thất Hân được thăng làm Văn Minh Đại học sĩ. Cũng trong năm này, ông về hưu, nhưng vẫn luôn được trọng vọng vì là người đứng đầu Tôn nhân phủ - cơ quan quản trị hoàng thân quốc thích triều Nguyễn.
Phụ chính Thân thần Phò quang Quận vương Tôn Thất Hân qua đời năm 1944. Ông được vua Bảo Đại truy phong tước Vương vào tháng 5 năm đó.
Cả đời mình, Tôn Thất Hân đã cống hiến hết sức mình để phò trợ triều Nguyễn. Những đóng góp của ông giúp nhân dân bớt nạn binh đao. Tôn Thất Hân là vị quan nổi bật trong giai đoạn cuối của triều Nguyễn, với những đóng góp không ngừng nghỉ của mình. (Ảnh: Nguyễn Phúc Bảo Minh)
Bên cạnh lăng mộ chính của cụ Tôn Thất Hân, trong khuôn viên chùa Phò Quang còn có lăng mộ vợ cả và vợ thứ của ông. Tuy đẹp và có kiến trúc độc đáo nhưng khu lăng mộ này vẫn còn ít người biết đến.
Bình luận