'Tiên học lễ, hậu học văn': Bất kỳ thời nào cũng đúng, sao phải bỏ?

Đề xuất cần chấm dứt sử dụng khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn" do GS.TSKH Trần Ngọc Thêm, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia TP.HCM) nêu tại Hội thảo giáo dục 2021 do Ủy ban Văn hóa, giáo dục của Quốc hội tổ chức ngày 21/11, thu hút sự chú ý của dư luận.

Lạc hậu, không còn phù hợp?

Theo GS.TSKH Trần Ngọc Thêm nêu, để xã hội phát triển, cần con người sáng tạo, để có con người sáng tạo thì trước hết phải có con người chủ động. Trong khi đó, xã hội Việt Nam truyền thống hướng đến ổn định nên không hướng đến tài năng mà đề cao chữ "lễ" - “tiên học lễ hậu học văn” - đề cao sự phục tùng.

Theo đó, quan hệ giữa “đức” và “tài”, giữa “lễ” và “văn” được đúc kết trong câu “Tiên học lễ, hậu học văn”. 

"Trong giáo dục và đào tạo con người, “tài” đi liền với “đức”. Ở thời phong kiến, tiêu chí đánh giá “tài” là năng lực học thuộc lòng và giải thích Tứ thư Ngũ kinh; tiêu chí đánh giá “đức” là sự thấm nhuần và thể hiện tinh thần “trung - hiếu - tiết nghĩa”. Năng lực và tri thức (tài) về kinh điển Nho giáo nằm gọn trong một chữ "văn", phẩm chất (đức) “trung - hiếu - tiết nghĩa” nằm gọn trong một chữ "lễ". Quan hệ giữa “đức” và “tài”, giữa “lễ” và “văn” được đúc kết trong câu “Tiên học lễ, hậu học văn”. Trọng lễ chính là một nguyên lý cơ bản trong triết lý giáo dục của thời phong kiến", GS Thêm phân tích.

Ông cũng cho biết, chữ "lễ" theo Hán Nho là phải biết giữ mình trong khuôn phép, biết phục tùng người trên. Trong đào tạo người thừa hành thì phương pháp giáo dục thích hợp là lấy thầy làm trung tâm, người thầy được đặt vào vị trí thứ hai (sau Vua) trong thang bậc “Quân - Sư - Phụ”.

Như vậy, từ nguyên lý giáo dục đến phương pháp giáo dục thời phong kiến đều thống nhất phục vụ cho sứ mệnh giáo dục là đào tạo người thừa hành và mục tiêu giáo dục là cung cấp nguồn nhân lực để trị quốc an dân.

Theo vị chuyên gia này, để xây dựng một xã hội phát triển và hội nhập, cần bắt đầu từ giáo dục và đào tạo. Để đổi mới giáo dục và đào tạo, cần giải pháp tổng thể nhưng không dàn trải mà có chìa khóa và chìa khóa phải là thay đổi triết lý giáo dục.

Đồng thời việc chấm dứt sử dụng khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn” là để khai mở tư duy phản biện, giải phóng sức sáng tạo. Chừng nào còn đề cao chữ lễ để ràng buộc người học, còn đề cao quá mức vai trò của người thầy thì tư duy phản biện sẽ không thể phát triển, không thể có xã hội phát triển.

Quan điểm này của giáo sư Thêm nhận sự ủng hộ của một số nhà khoa học. Họ đều cho rằng đã đến lúc nên chấm dứt khẩu hiệu này bởi mỗi thời đại cần đưa ra một khẩu hiệu, phương châm giáo dục riêng. Không nên đem khẩu hiệu từ thời Nho học, phong kiến để áp vào thời đại xã hội chủ nghĩa; nhất là giai đoạn kinh tế tri thức, cách mạng công nghiệp như hiện tại.

"Trong giai đoạn kinh tế tri thức, cần phải xem xét để đưa ra khẩu hiệu mà ở đó đòi hỏi con người làm chủ được tương lai, tri thức và công nghệ; chứ không đơn thuần là "lễ và văn" như thời xưa. Giáo dục kiến tạo, giáo dục hướng đến sự tự do… rất cần cho việc giáo dục con người trong thời đại mới".

Sao phải bỏ?

PGS.TS Trần Xuân Nhĩ nguyên Thứ trưởng Bộ GD&ĐT không đồng tình quan điểm trên. Ông cho rằng, mỗi một con người, "đức" là gốc cơ bản. Ở đây có thể hiểu "lễ" tức là đức hạnh. Trong cuộc sống hay ở gia đình, cơ quan, nhà trường…, "đức" rất quan trọng.

Nhiều người cho rằng, "lễ" là bề trên nói dưới răm rắp nghe theo nhưng hiểu đơn thuần như vậy thì chưa đúng. Nội hàm của từ này thể hiện đức hạnh của con người, không nên quy về nghi thức lễ giáo, phong kiến. Dù thời nào đức vẫn là cốt lõi, quan trọng nhất.

Người không có đức nghĩa là không có mối quan hệ tốt đẹp với xung quanh. Vì vậy, trong triết lý giáo dục của nhiều gia đình, việc dạy con trước hết phải dạy hiếu nghĩa, đức hạnh với ông bà, cha mẹ. Dù người đó giỏi bao nhiêu chăng nữa nhưng không có đạo đức thì không chấp nhận được.

"Bất kỳ thời đại nào, câu khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn" đều hoàn toàn đúng, nên không nhất thiết phải bỏ. Đổi mới giáo dục ở phương pháp chứ không phải khẩu hiệu", ông nhấn mạnh.

Theo PGS Nhĩ, đạo đức và năng lực là hai yếu tố này cần thiết, tồn tại song song. Nếu người đó có tài và có cả đức thì hoàn hảo.

Muốn đổi mới giáo dục, quan trọng là hiểu nội hàm của vấn đề. Trước hết nội dung chương trình như thế nào và thứ hai là cách thức dạy ra sao. Muốn đổi mới giáo dục, phải đổi mới hai vấn đề này, thay vì thay đổi các câu khẩu hiệu. Hay nói cách khác, muốn khuyến khích học sinh phản biện, không cần bỏ khẩu hiệu "Tiên học lễ hậu học văn" ra khỏi trường học mà người thầy phải sử dụng nhiều phương pháp dạy học mới mẻ.

Trước đây, chúng ta dạy theo phương pháp truyền đạt, thầy đọc trò chép. Hiện nay phương pháp dạy khác trước, thầy cô và học sinh cùng tìm hiểu để phát huy năng lực, tăng cường tư duy phản biện của học sinh để trí tuệ của các em rộng rãi, phong phú hơn. Ngoài ra, phải chú trọng giáo dục đạo đức trong nhà trường. Dạy trẻ em, trước hết phải dạy cách làm người thế nào, thay vì chỉ chăm chăm dạy chữ.

GS.TS Nguyễn Minh Thuyết, Tổng chủ biên Chương trình giáo dục phổ thông mới cho hay, khẩu hiệu "Tiên học lễ, hậu học văn" vẫn phù hợp dù ở bất kỳ hoàn cảnh giáo dục hay thời đại nào. Bởi, "lễ" không chỉ là lễ phép, đó còn là đạo đức làm người, "văn" là học văn hóa. Trước khi học kiến thức, con cái chúng ta phải học đạo đức làm người. Dù ở thời đại học thì người Việt ta vẫn lấy đức làm gốc.

"Con người cần những khuôn phép nhất định, không đến mức gạt hết tất cả cá tính, bản sắc của mình để theo lễ giáo khô cứng, nhưng cần chuẩn mực đạo đức", GS Thuyết nêu quan điểm.