(VTC News) – Những phân tích rất sâu sắc của cố giáo sư Trần Quốc Vượng về Văn hóa Tết và Tết Văn hóa.
Tết là một sinh hoạt văn hóa cổ truyền quan trọng – nếu không nói là quan trọng nhất của người Việt cổ đồng bằng. “Năm hết tết đến”, mọi công cuộc làm ăn – sản xuất – trước hết là sản xuất nông nghiệp – đều dần dần giảm thiểu đến mức tối đa – thậm chí ngày trước còn tạm ngưng hẳn – để đổ dồn cho việc sửa soạn cái Tết, tắm mình trong không khí Tết, hưởng thụ Tết, sinh hoạt Tết rồi thư giãn sau Tết. “Ra Giêng ngày rộng tháng dài…”
Chúng ta cùng nhau tiếp cận cái Tết cổ truyền dưới góc nhìn văn hóa học và sự biến đổi của Tết trong bối cảnh đời sống mới, văn hóa mới…
Tết Nguyên đán là gì?
Một cách chặt chẽ, Tết bắt đầu từ ngày mồng một tháng Giêng đầu năm mới theo lịch cổ truyền mà ta quen gọi là Âm lịch – Thật ra là Âm – Dương hợp lịch, và “Tháng” được tính theo Trăng (từ, “mồng một lá trai, mồng hai lá lúa – đến ba mươi không trăng”) còn “24 tiết” trong năm được định theo mặt trời; ấy là không kể lịch còm được điều chỉnh theo sao, “nhật – nguyệt – tinh” đều được tham chiếu để làm lịch, đó không phải là lịch thuần âm hay thuần dương (như chúng ta vẫn nghĩ - PV).
Cố Giáo sư Trần Quốc Vượng
Tết là ngày đầu nắm mới, trước hết và quan trọng nhất là “mồng một”, rồi bao hàm cả “3 ngày Tết” (từ mồng một đến mồng ba): Mồng một thì ở nhà cha/ Mồng hai nhà mẹ, mồng ba nhà thầy.
Nhưng, trong ngôn ngữ cổ truyền của người Việt, bắt đầu từ 23 tháng Chạp năm cũ, người ta gọi là “23 Tết” (ít ai gọi là 23 tháng Chạp), cứ thế kéo dài đến “30 Tết” (Ba mươi tháng Chạp – Đêm ấy – hay nửa đầu đêm ấy – được coi là tối tăm nhất trong năm (Tối như đêm Ba mươi Tết, dầy như đất) – và “ông Hùm” được bảng giá trị cổ truyền coi là thế lực đáng sợ nhất, tối tăm nhất nên lại được gọi một cách tượng trưng – văn hóa là “ông Ba Mươi”.
“30 Tết”, qua “Giao thừa” lại được gọi là “Mồng một Tết” rồi “Mồng hai Tết”… cho đến ít nhất là “mồng bảy Tết” v.v…
Thật ra lễ lạt đầu năm mới được gọi là thu gọn là Tết chứ nếu gọi một cách đầy đủ thì dân gian nói là Tết Cả hay gọi theo “tên chữ” (Hán – Việt vốn đã từ lâu quen thuộc với ngôn ngữ dân gian) là Tết Nguyên đán. Nguyên là Đầu Tiên, Đán là buổi sớm. Theo nguyên nghĩa, “Nguyên đán” là buổi sớm đầu tiên của ngày đầu tiên của tháng đầu tiên “Giêng” của năm mới.
Vậy “Tết Nguyên đán” là “tết đầu năm mới”. 
“Nguyên đán” là buổi sớm đầu tiên của ngày đầu tiên của tháng đầu tiên “Giêng” của năm mới. 
Cố giáo sư Trần Quốc Vượng
Còn Tết Cả nghĩa là Tết Hàng Đầu,tết Đứng Đầu, tết To Nhất và Quan trọng Nhất. Với tên gọi ấy, trong tâm thức dân gian đã tiềm ẩn cái ý là sau Tết Cả, có những tết khác, “tết con”, tết không to bằng, không quan trọng bằng Tết Cả.
Mà quả vậy. Dân ta còn gọi nhiều lễ lạt nữa trong năm là “Tết”, thí dụ “tết mồng ba tháng Ba” (Hàn thực hay “tiệc bánh trôi”), “tết Đoan Ngọ” (mồng 5 tháng 5), “tết Trung Thu” (Rằm tháng Tám), “tết cơm mới” (Thường tân, mồng 10 tháng 10 hay mồng 1 tháng 10 tùy vùng).
Vậy thì trong lịch lễ lạt cổ truyền, có Tết Cả hay Tết Nguyên đán và những cái tết khác trong năm, tết con, tết nhỏ. Nói theo ngôn ngữ trí tuệ hôm nay có 1 cái Tết (viết hoa) và nhiều cái tết (viết thường). Chính vì lẽ đó mà tôi và một vài nhà ngôn ngữ học khác, bằng phương pháp loại suy dựa theo quy luật ngôn ngữ dân gian, đã đề xuất một giả thuyết về từ nguyên của chữ Tết.
Vì sao có chữ “Tết”?
“Tết” là âm “đọc trạnh” theo lối dân gian của chữ “Tiết” Hán Việt. Có nhiều thí dụ về lối “đọc trạnh” này để làm dẫn chứng, chẳng hạn Biên – Bên, Lượng – Lạng (cân lạng), Phàm – Buồm, Phóng – Buông, Liệt – Lệt (bệt), Việt – Vượt, Viên – Vườn… v.v.
“Tiết” âm Hán Việt vốn có nghĩa là: Đoạn, Khúc, Đốt, chẳng hạn “trúc triết” (đoạn tre, khúc tre, đốt tre) – như trong câu thơ viết trên tranh dân gian về cây tre (“vị xuất thổ thời tiên hữu tiết”, nghĩa là: chưa ra khỏi đất đã có “đốt” - với hàm ý tinh thần: khí tiết, tiết thao (phong nho).
Trên dòng thời gian liên tục của một năm theo lịch cổ truyền, người ta phân lập ra nhiều “tiết” – những sinh hoạt lễ lạt – văn hóa đan xen sinh hoạt đời thường thế tục, chẳng hạn “Đoan Ngọ tiết” – được gọi là tết Đoan Ngọ, “Trung thu tiết” được gọi là tết Trung thu… v.v
Vậy Tết theo nghĩa rộng bao hàm những định kỳ lễ lạt trong năm, quanh năm. Tết nhân văn vẫn lương theo thời tiết tự nhiên, chuyển vần theo mùa vụ một năm, chẳng hạn tết Đoan Ngọ là khoảng trước sau ngày Hạ chí, tết Cơm mới ở khoảng tiết Đông chí, tết Trung thu ở khoảng tiết Thu phân… v.v.
Tôi cho rằng, Tết Cả hay Tến Nguyên Đán là lương theo cái tiết Lập Xuân. Có điều là giữa cái Văn hóa và cái tự nhiên có một độ dung sai nhất định, không hoàn toàn trùng khít với nhau.
Theo văn hóa và lễ hội học, Tết Nguyên đán có thể được xếp loại vào Hội mùa (Fête saisonnière), là một lễ lạt, sinh hoạt văn hóa theo mùa. Vậy Tết Nguyên đán là một Hội lễ nông nghiệp (Fête agricole) một nghi thức nông nghiệp (Rite agraire).
Hà Thành
Bình luận