Để không hiểu sai về tục cúng ông Công ông Táo, trước hết, người dân phải biết về nguồn gốc của tục lệ này.
Tục thờ cúng Táo quân của người Việt bắt nguồn từ 3 cơ sở: một là tín ngưỡng phồn thực, cầu mong sự sinh sôi phát triển; hai là dựa trên cơ sở sản xuất của nông nghiệp lúa nước; ba là tín ngưỡng thờ đa thần, thờ cúng Táo quân thực chất là thờ cúng Thần Lửa.
Vì nguồn gốc là thờ thần lửa nên người Việt thường thờ ông Công ông Táo ở 2 nơi, trên bàn thờ và trong bếp. Cũng vì nguồn gốc này mà người miền Nam khi cúng thường đốt lửa thật to, bật bếp gas hết cỡ.
Từ nguồn gốc là thờ thần lửa, về sau, phân hóa thành 3 vị thần gồm: Thổ Công, Thổ Địa và Thổ Kỳ. Đây là 3 vị thần quan trọng, giữ trách nhiệm trông coi chuyện bếp núc, đất đai và các công việc trong gia đình.
Phóng sinh cá chép
Về nghi lễ cúng ông Công ông Táo, tiến sĩ Hồng cho hay người dân Việt thường cúng vào ngày 23 hoặc 22 tháng Chạp. Trong nghi lễ, bắt buộc phải có tam sinh là gạo sống, thịt sống và cá sống. Đây là đại diện cho 3 phức hợp văn hóa ở miền núi, vùng biển và đồng bằng. Con số 3 còn đại diện cho sự sinh sôi phát triển.
Ngoài ra, việc cúng đồ sống còn thể hiện sự kính trọng, khẳng định sự quan trọng không thể thiếu của thần lửa trong cuộc sống của con người.
Cá chép vàng phóng sinh trong ngày cúng ông Công ông Táo. (Ảnh: Zing)
Người Việt quan niệm mỗi ngày các vị thần giúp con người nấu chín thức ăn 3 lần, khi đó, quần áo của họ cũng bị cháy hết. Vì vậy, khi cúng, người dân thường chuẩn bị 3 bộ trang phục cho các vị thần để họ đi gặp Ngọc hoàng Thượng đế.
Cá chép là một trong 3 thứ Tam sinh, tượng trưng cho phú quý. Đồng thời, quan niệm dân gian cho rằng cá chép có thể vượt vũ môn hóa rồng, rồng có khả năng gọi mưa, rất cần cho cư dân nông nghiệp lúa nước.
Ngoài ra, cá chép còn đại diện cho sự sinh sôi, phát triển vì khả năng sinh sôi rất lớn. Điều này tượng trưng cho tình ngưỡng phồn thực, cầu mong sự sinh sôi, phát triển của người Việt xưa.
Lễ cúng ông Công, ông Táo tại ba miền
Theo Việt Nam phong tục của Phan Kế Bính, Phong tục Việt Nam của Toan Ánh, lễ vật cúng ông Táo gồm: mũ ông Công ba chiếc (hai mũ đàn ông và một mũ đàn bà). Chiếc mũ dành cho các ông Táo thì có hai cánh chuồn; mũ dành cho Táo bà thì không có cánh chuồn. Hương, đèn nến, lọ hoa tươi, đĩa ngũ quả tươi.
Tùy theo từng gia cảnh, ngoài các lễ vật chính kể trên, người ta hoặc làm mâm cỗ mặn (với xôi gà, chân giò luộc, các món nấu nấm, măng...) hay lễ chay (với trầu cau, hoa, quả, giấy vàng, giấy bạc...) để tiễn Táo quân.
Cúng ông Công ông Táo phải đặt trong bếp, khi cúng phải bật bếp lên cho cháy rực, mâm cỗ đề huề, cả nhà quanh năm no ấm. Có người thì vừa đặt một mâm cúng trong bếp và thêm một mâm khác cúng trên bàn thờ.
Những đồ vàng mã như mũ, áo, hia và một số vàng thoi bằng giấy sẽ được đốt đi sau lễ cúng ông Táo vào ngày 23 tháng Chạp.
Dù vậy ở ba miền, việc cúng ông Táo cũng có những khác biệt. Như ở miền Bắc, người dân còn cúng một con cá chép còn sống thả trong chậu nước, ngụ ý cá sẽ biến thành rồng đưa ông Táo về trời. Con cá chép này sẽ được "phóng sinh" (thả ra ao hồ hay ra sông) sau khi cúng.
Ở miền Trung, người ta cúng một con ngựa bằng giấy với yên, cương đầy đủ. Ở Huế và một số tỉnh lân cận, người dân vừa thờ ông Táo trên Trang Ông, vừa thờ trên bàn thờ .
Tại miền Nam, người dân thường cúng ông Công ông Táo về buổi đêm, trong khoảng thời gian từ 20h đến 23h. Người Sài Gòn quan niệm rằng vào thời điểm cuối ngày, sau khi cả gia đình đã dùng xong bữa tối, không còn nấu nướng và dùng đến bếp nữa thì mới được tiễn ông Táo lên đường gặp Ngọc Hoàng.
Đồ cúng ông Táo
Mũ ông Công gồm có 2 mũ ông và 1 mũ bà. Mũ dành cho bà không cần cánh chuồn nhưng mũ dành cho ông cần 2 cánh chuồn. Đồ vàng mã sẽ được đốt sau lễ cúng ngày 23 tháng Chạp.
Mâm cỗ mặn cúng ông Táo gồm: 1 đĩa gạo, 1 đĩa muối, 5 lạng thịt vai luộc, 1 bát canh mọc, 1 đĩa xào thập cẩm, 1 đĩa giò, 1 đĩa xôi gấc, 1 đĩa chè kho, 1 đĩa hoa quả, 1 ấm trà sen, 3 chén rượu, 1 quả bưởi, 1 quả cau, lá trầu, 1 lọ hoa đào nhỏ, 1 lọ hoa cúc, 1 tập giấy tiền, vàng mã. Trong đó, không thể thiếu món cá chép (sống hoặc rán), vì theo quan niệm, cá chép chính là phương tiện để ông Táo lên trời.
Mâm cỗ cúng ông Táo. (Ảnh: GĐVN)
Hiện nay, nhiều bà nội trợ đã dùng gà luộc ngậm hoa hồng bằng đĩa thịt vai luộc hay canh măng, canh mọc, canh bóng..được thay bằng các món khác như bánh chưng gấc, xôi chè, thịt đông, nem rán, miến xào lòng gà, hành muối...cho phù hợp thời tiết hoặc khả năng chuẩn bị.
Thông thường đồ cúng, đỗ lễ chỉ có trà, bánh, kẹo... với mong muốn Táo quân "ngọt giọng". Có thể không cần thiết làm cả mâm cỗ mặn với đầy đủ các món nói trên. Theo tục xưa, riêng đối với những nhà có trẻ con, người ta còn cúng Táo Quân một con gà luộc nữa. Gà luộc này phải thuộc loại gà cồ mới tập gáy (tức gà mới lớn) để ngụ ý nhờ Táo Quân xin với Ngọc Hoàng Thượng Đế cho đứa trẻ sau này lớn lên có nhiều nghị lực và sinh khí hiên ngang như con gà cồ vậy.
Thời gian, cách thức cúng ông Táo
Lễ cúng ông Táo cần phải tiến hành trước 12h trưa ngày 23 tháng Chạp Âm lịch. Gia đình có thể lựa chọn cúng vào trưa, tối ngày 22 tháng Chạp hoặc sáng 23 tháng Chạp.
Để ông Táo về chầu trời, các gia đình thường mua 3 con cá chép thả vào chậu nước đặt cạnh mâm cỗ. Cá chép còn mang ý nghĩa "cá chép hóa rồng". Tùy vào điều kiện kinh tế gia đình, có thể chọn kích cỡ cá chép, loại cá chép với mức giá khấc nhau.
Trước khi cúng thì gia chủ khấn theo bài khấn, hương cháy 2/3 thì đưa vàng mã ra hóa, đổ 3 chén rượu vào tro, đưa cá chép ra hồ phóng sinh. Nơi làm lễ cúng ông Táo có thể là ban thờ gia tiên, không nhất thiết phải lập thêm ban thờ Táo quân.
Video: Cách làm sườn non ngũ sắc cho ngày Tết ông Công ông Táo
Bài cúng khấn cúng ông Táo 23 tháng Chạp theo Văn khấn cổ truyền Việt Nam - (NXB Văn hóa Thông tin)
(23 tháng Chạp)
Nam mô a di đà Phật!
Nam mô a di đà Phật!
Nam mô a di đà Phật!
Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chư Phật mười phương
Con kính lạy Ngài đông trù Tư mệnh Táo phủ Thần quân. Tín chủ (chúng) con là: ……………
Ngụ tại:…………
Hôm nay ngày 23 tháng Chạp tín chủ chúng con thành tâm sắp sửa hương hoa phẩm luật, xiêm hài áo mũ, kính dâng tôn thần. Thắp nén tâm hương tín chủ con thành tâm kính bái. Chúng con kính mời ngài Đông trù Tư mệnh Táo phủ Thần quân hiển linh trước án hưởng thụ lễ vật.
Cúi xin Tôn thần gia ân xá tội cho mọi lỗi lầm trong năm qua gia chủ chúng con sai phạm. Xin Tôn thần ban phước lộc, phù hộ toàn gia chúng con, trai gái, già trẻ sức khỏe dồi dào, an khang thịnh vượng, vạn sự tốt lành.
Chúng con lễ bạn tâm thành, kính lễ cầu xin, mong Tôn thần phù hộ độ trì.
Nam mô a di đà Phật!
Nam mô a di đà Phật!
Nam mô a di đà Phật!
Bình luận